Đến xưởng búp bê Ohashi-Ippou tại phường Kamigyo, Kyoto, dễ dàng bắt gặp một người đàn ông tóc muối tiêu ngồi cặm cụi cắt vải, tỉ mỉ gấp từng đường nét trang phục của búp bê Hina. Đó là ông Ohashi Yoshiyuki, 53 tuổi, nghệ nhân bậc thầy làm búp bê truyền thống Nhật Bản.
Xưởng Ohashi-Ippou, đồng thời là một cửa hàng, đã tọa lạc tại đây suốt nửa thế kỷ qua. Khu vực này nằm gần đại lộ Senbon-dori, nơi từng là phố chính Suzaku-oji của Heiankyo – cố đô của Nhật Bản và cũng là nơi tọa lạc của cung điện Heiankyo.
Khuôn viên xưởng trưng bày ngập tràn búp bê trong những bộ trang phục tái hiện chân thực trang phục từ vài trăm năm trước trong xã hội phong kiến Nhật Bản. Ngắm nhìn những con búp bê này, người xem như được trở về lịch sử, được khắc họa trong những cuộn giấy emaki tạo ra khoảng 1.000 năm trước.
Búp bê Hina có lịch sử khoảng 1.000 năm tại Nhật. Đây là thời kỳ y tế còn chưa phát triển, người xưa sợ hãi các bệnh tật, tai ương có thể gây chết người. Những nỗi sợ này thường chuyển vào búp bê hình người rồi thả chúng xuống biển hoặc sông như một nghi lễ cầu an, nhất là cho trẻ em. Truyền thống này kết hợp với hoạt động chơi búp bê của trẻ em trong các gia đình thượng lưu, rồi được hình thành lên lễ hội Hina Matsuri cách đây khoảng 400 năm.
Tại xưởng Ohashi-Ippou, nghệ nhân Ohashi là truyền nhân đời thứ ba. Đương thời, ông nội ông Ohashi đã học nghề làm búp bê từ Nakamura Tahee, truyền nhân đời thứ chín của Kyoto Urokogataya, một xưởng có lịch sử hơn 300 năm làm búp bê. Sau đó, vị này tách ra và thành lập xưởng Ohashi-Ippou vào khoảng năm 1930.
Sinh ra và lớn lên trong cái nôi nghề truyền thống của gia đình, ông Ohashi yêu thích thủ công ngay từ nhỏ. Xưởng búp bê trở thành sân vui chơi của cậu bé Ohashi thuở nào. Khi lên tiểu học, cậu đã làm một chiếc kiệu hoko cho lễ hội Gion bằng vải thừa từ quần áo búp bê, khiến các bạn cùng lớp thích thú. Năm tháng trôi qua, Ohashi lớn lên, ngày ngày quan sát các nghệ nhân làm việc trong khuôn viên xưởng.
Sau khi học về Phật giáo ở trường đại học và làm việc tại một cửa hàng bán buôn kimono khoảng 3 năm, năm 25 tuổi, được cha truyền nghề, Ohashi tích lũy kinh nghiệm và dần tiếp quản công việc kinh doanh của gia đình. Anh thường đến xưởng ngay cả những ngày cuối tuần. Tỉ mỉ so sánh tác phẩm của mình với tác phẩm của cha, đặc biệt là nghiên cứu vị trí và góc nghiêng của cánh tay búp bê. Bởi nếu cánh tay búp bê làm quá cao sẽ trông kỳ quặc, hoặc nếu khuôn mặt của nó bị nghiêng lên trên, búp bê sẽ trông vô cảm. Sự nỗ lực hết mình của chàng thanh niên trẻ giúp cậu thành thạo kỹ thuật làm búp bê chỉ trong 5 năm, trong khi thông thường cần tới 10 năm.
Sau nhiều thập kỷ rèn giũa với nghề, giờ đây, Ohashi Yoshiyuki là một trong những nghệ nhân bậc thầy làm búp bê truyền thống Nhật Bản. Nhưng ông vẫn rất khiêm tốn, “Gần đây tôi mới tìm ra cách tạo dáng và biểu cảm tự nhiên”.
Một ngày làm búp bê truyền thống Nhật Bản
Một ngày làm búp bê của nghệ nhân Ohashi bắt đầu bằng việc đặt mua những cuộn vải họa tiết nhỏ xíu, phù hợp làm những con búp bê nhỏ. Cần khoảng 130 mảnh vải để may trang phục cho một cặp búp bê Hina (Obina – búp bê nam và Mebina – búp bê nữ), cùng lượng giấy washi tương đương để làm lớp lót.
Thân búp bê được làm bằng cách quấn giấy washi quanh một bó igusa – loại cỏ thường được dùng để làm chiếu tatami. Có tới 3.000 bước trong quy trình làm búp bê. Đầu, chân tay và phụ kiện của búp bê sẽ được phân công cho các nhân viên phụ việc hỗ trợ. Nghệ nhân cắt vải, may thủ công các trang phục ướm vào thân búp bê. “Mỗi chi tiết đều chế tác bằng kỹ nghệ thủ công truyền thống được tôi luyện qua nhiều năm ở Kyoto. Vai trò của tôi còn là kết hợp kỹ thuật của các nghệ nhân khác trong một sản phẩm. Không có chỗ cho bất kỳ sai sót nào trong quá trình thực hiện”, vừa nói, ông vừa thoăn thoắt đôi tay, gắn đầu vào thân để hoàn tất một con búp bê Hina.
Lễ hội búp bê Hina Matsuri thường diễn ra vào ngày 3/3 hằng năm. Cửa hàng Ohashi-Ippou thường trưng bày sản phẩm từ tháng 10 của năm trước. Bởi thế, quá trình chế tác thường diễn ra từ tháng 7, thời điểm nóng nhất của mùa hè.
Tuy nhiên, những năm gần đây, thị trường búp bê Hina đang thay đổi. Xã hội Nhật Bản đang dịch chuyển thành gia đình hạt nhân, tỷ lệ sinh giảm, nhiều gia đình chỉ đặt búp bê Obina và Mebina, thay vì trưng bày theo các tầng như truyền thống, với các búp bê khác đại diện cho người hầu của chúng. Những loại búp bê cỡ nhỏ hơn để dễ trưng bày trong căn hộ nhỏ cũng đang được ưa chuộng. Nhưng những điều này không làm giảm tình yêu và lòng đam mê búp bê của nghệ nhân Ohashi. “Tôi sẽ tiếp tục làm búp bê với niềm đam mê như một người cha yêu thương con mình”.